तुलसी अधिकारी मिश्र
उपप्राध्यापक, चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान
नर्सिङ क्याम्पस, महाराजगञ्ज
बालमस्तिष्क पक्षाघात एउटा यस्तो अवस्था हो, जसले सामान्य हुनुपर्ने शरीरका विभिन्न भागको चालमा असर पारेको हुन्छ अर्थात् यो एउटा शारीरिक अशक्तता हो । बालमस्तिष्क पक्षाघातले पीडित बालबालिका र परिवारमा शारीरिक, मानसिक र सामाजिक असर पु¥याएको हुन्छ ।
बालमस्तिष्क पक्षाघात विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । यसले सामान्यदेखि जटिल अवस्थासम्म असर पार्न सक्छ । जटिल अवस्था भनेको उपचारबाट सञ्चो नहुने र जीवनभर रहिरहने समस्या हो । तर, समयमा नै पहिचान गरी यसको असरलाई उचित व्यवस्थापन गर्न सकियो भने बालबालिकाको ‘क्वालिटी अफ लाइफ’लाई सहज बनाउन सकिन्छ ।
बालबालिकाको विकास भइरहेको अवस्थामा मस्तिष्कमा असर पारी अक्सिजनको कमी वा अपुग भएको अवस्थाले ल्याउने असक्षम अवस्था नै बालमस्तिष्क पक्षाघात हो । यसले गर्दा हिँड्दा लर्खराउने, डगमगाउने, सोझो भएर बस्न र उभिन गाह्रो हुने, शरीर अररो हुने र हिँड्न गाह्रो हुन्छ ।
यदि छारे रोग लागेको र सिक्न सक्ने क्षमतामा ह्रास भएको छ भने यो अझै गम्भीर अवस्थामा पुग्दछ । त्यसैले यस्ता समस्या भएका बालबालिकाका आमाबाबु र परिवारलाई उचित सल्लाह र प्रोत्साहनको निकै आवश्कता पर्छ ।
नेपालमा बालमस्तिष्क पक्षाघातको तथ्यांकबारे यकिन विवरण छैन । केही बालअस्पतालका साथै यससँग सम्बन्धित कार्यरत संघसंस्थासँग भएको तथ्यांकका आधारमा यसबाट पीडित बच्चाहरूको अवस्था बढ्दो छ । समयमा नै समस्याको पहिचान र उचित व्यवस्थापन हुन सक्यो भने यसबाट हुने जटिलतालाई न्यून गर्न सकिन्छ ।
वंशानुगत, जन्मजातलगायत विभिन्न कारणले मस्तिष्क पक्षाघातको समस्या देखिन सक्छ । बच्चा जन्मनुअघि र जन्मदाका कारण पनि यो समस्या देखिन सक्छ ।
बच्चा जन्मनुअघिका कारणः  
    –कुपोषण भएमा । गर्भवती महिलाको शरीरमा आवश्यक पर्ने पोषण खानेकुराको अपुग भएमा बच्चामा मस्तिष्क पक्षाघातको समस्या देखिन सक्छ ।   
    –यदि गर्भवती महिलालाई दादुराको संक्रमण, मधुमेह, उच्च रक्तचापजस्ता स्वास्थ्य समस्या छ भने पनि बच्चालाई मस्तिष्क पक्षाघात हुन सक्छ ।
बच्चा जन्मदाका कारणः
–प्रसवको समयमा लामो वा कष्टप्रद व्यथा भएर यदि शिशुको मस्तिष्कमा चोट पर्न गएमा ।  
–नवजात शिशु जन्मनासाथ नरुनु÷सास फेर्न गाह्रो हुनुलगायत कारण । जसले गर्दा मस्तिष्कमा अक्सिजनको कमी हुन जान्छ र यस्तो अवस्था आउन सक्छ ।
–शिशुको जन्मतौल सामान्यभन्दा कम भएमा र उचित समय नपुगी जन्मेका शिशुमा पनि मस्तिष्क पक्षाघात हुन सक्छ ।

बच्चा जन्मिसकेपछिका कारण
–बच्चाको मस्तिष्कमा चोटपटक लागेर मस्तिष्कमा असर पारेको छ भने पनि यस्तो अवस्था आउन सक्छ ।
–यदि बच्चालाई मस्तिष्कको संक्रमण जस्तैः मेनेन्जाइटिस, इन्सेफ्लाइटिस भएको छ भने पनि हुन सक्छ ।
मस्तिष्क पक्षाघात भएका बालबालिकामा यी लक्षण देखापर्न सक्छ वा केही देखा नपर्न पनि सक्छ । त्यसैले बच्चालाई समयमै चिकित्सकको परामर्शअनुसार उपचार गरिनुपर्दछ ।
निम्न कुरामा ध्यान दिए बच्चालाई मस्तिष्क पक्षाघातबाट बचाउन सकिन्छः
–गर्भवती अवस्थामा महिलाले प्रशस्त मात्रामा शरीरलाई आवश्यक पर्ने पौष्टिक तŒव भएको खाना खानुपर्छ ।
–गर्भवती महिलाले चिकित्सकको सल्लाहमा मात्र औषधि सेवन गर्नुपर्छ ।
–गर्भवती महिला विभिन्न किसिमका संक्रमणबाट सकेसम्म जोगिनुपर्दछ । मधुमेह, उच्च रक्तचाप छ भने यी अवस्थालाई सन्तुलनमा राख्नुपर्छ । त्यसका लागि चिकित्सकको सल्लाह लिनुपर्छ ।
–नियमित स्वास्थ्य परीक्षण गराउनुपर्छ ।
–अस्पताल वा स्वास्थ्य संस्थामा बच्चालाई जन्म दिनुपर्छ । जन्मचोट, जन्मदा देखिने श्वास–प्रश्वाससम्बन्धी समस्याबाट सकेसम्म जोगाउनुपर्छ ।
–संक्रमणबाट जोगाउन बालबालिकालाई खोप लगाउने, कुपोषणबाट जोगाउने र उचित स्याहारसुसारमा ध्यान दिने । जसले गर्दा संक्रमित रोगको कारणले हुने मस्तिष्क पक्षाघातलाई रोक्न सकिन्छ ।