–डा. निकोलस कार्दारस
जोन कक्षा १ मा पढ्दाताका आमा सुसानले उनलाई आइप्याड किनिदिइन् । ‘यस्ता आधुनिक वस्तु उसले चलाउनुपर्छ भन्ने लाग्यो र किनिदिएँ,’ थेरापी सेसनमा उनले मसँग भनिन् । त्यतिबेला जोन छ वर्षका थिए ।
जोनको स्कुलमा उनीभन्दा तल्लो कक्षाका भुराभुरीले पनि नयाँनयाँ प्रविधि उपयोग गरिरहेका हुन्थे । विद्यालयका प्रविधिसम्बन्धी शिक्षकले पनि पछिल्ला प्रविधिबारे बालबालिकालाई जानकार र अद्यावधिक गराउनुका शैक्षिक फाइदाबारे बताइरहने गर्थे । त्यतिखेर जोन पढ्न र बेसबल खेल्न भनेपछि हुरुक्क हुने गर्थे । आफ्नो छोरालाई राम्रोभन्दा राम्रो शैक्षिक वातावरण दिलाउन सुसानले कुनै कसर बाँकी नराख्ने मनसाय बनाइन् र आइप्याड किनिदिइन् ।
उनले जोनलाई आइप्याडमा विभिन्न शिक्षामूलक खेल खेल्न दिइन् । खेल्दै जाँदा जोनले माइनक्य्राफ्ट नाम गरेको डिजिटल गेम फेला पारे । यस खेलमा प्राकृतिक रूपमा उपलब्ध वस्तुहरू भेला गरेर भवनलगायत निर्माणकार्य सम्पन्न गर्नुपर्ने हुन्छ । यो गेम कस्तो हो भनेर सुसानले प्रविधि शिक्षकसँग जिज्ञासा राखिन् । ‘प्लास्टिकका वस्तुहरू जोडेर विभिन्न आकृति बनाउने खेलजस्तै हो । यति फरक हो कि त्यो भौतिक हुन्छ, यो डिजिटल,’ शिक्षकले भने । सुसानले आफ्नो बालपन सम्झिइन् र बालबालिकाका लागि खेल कति धेरै प्रीतिकर हुन्छ भन्ने महसुस गरिन् । त्यसपछि उनले सुसानलाई माइनक्य्राफ्ट खेल्न दिइन् ।
जोन रचनात्मक किसिमको डिजिटल गेममा डुबेको देख्दा सुरुसुरुमा सुसान खुशी हुन्थिन् । तर, बिस्तारै उनलाई के लाग्न थाल्यो भने माइनक्य्राफ्ट विभिन्न क्युबलाई हातले जोडेर आकृतिमा ढाल्ने खालको बालबालिकाको परम्परागत खेल होइन । यस खेलको ‘नेक्स्ट लेभल’मा पुग्न जनावरको हत्या गर्नेदेखि खनिज खोज्नेसम्मका काम गर्नुपर्दो रहेछ । जोन तन्मय भएर माइनक्य्राफ्ट खेल्ने गर्थे । स्कुलमा उनीजस्तै केटाकेटीको ‘माइनक्य्राफ्ट क्लब’ पनि गठन भएको थियो ।
त्यतिन्जेल पनि सुसानलाई माइनक्य्राफ्टले आफ्नो छोरोलाई अर्कै बनाइसक्यो भन्ने कुराको हेक्का भएको थिएन । जोन चाहिँ डिजिटल खेलमा अझ बढी केन्द्रित हुँदै थिए । बेसबल र अध्ययनमा उनको रुचि घट्दै जान थाल्यो । नित्यकर्म गर्न पनि उनी झिँजो मान्न थाले । कहिलेकाहीँ बिहान उठेर उनी सुसानलाई भन्ने गर्र्थे, ‘आमा, आज मैले सपनामा क्युबहरू देखेँ, म माइनक्य्राफ्ट खेल्दै थिएँ ।’
यस्तो सुन्दा सुसानको मन चसक्क हुन्थ्यो । तर, छोरो अनेक कुरा कल्पिँदै सुत्दो रहेछ भन्ने सोचेर उनी चित्त बुझाउन खोज्थिन् । छोरोको व्यवहार क्रमशः बिग्रिँदै जान थाल्यो । उनी डिजिटल गेमको अम्मलीजस्तै भए । ‘अब चाहिँ भएन’ भनेर उनले छोरोबाट आइप्याड खोस्न खोजिन् । तर, जोन रिसाएर पड्किए । कडा रूपमा छोरो रिसाएपछि आइप्याड फिर्ता दिनुको विकल्प सुसानसँग रहेन । त्यतिखेर पनि उनले ‘छोरो आखिरमा शैक्षिक खेल नै खेल्दै छ, बित्थामा टाउको किन दुखाउनु ?’ भन्दै चित्त बुझाउन खोजिन् ।
एक रात उनलाई लाग्यो– कुरा नराम्रोसँग बिग्रिसकेको छ ।
‘रात छिप्पिसकेपछि एक दिन म उसको कोठामा गएँ, निरीक्षण गर्न । ऊ सुतिसकेको हुनुपर्छ भन्ने मेरो ठहर थियो । तर, कोठाभित्रको दृश्य देखेर म भयभीत भएँ,’ सुसानले भनिन्, ‘जोनका आँखा एकदम राता थिए । आँखा च्यातेर ऊ आइप्याडमा एकोहोरो हेर्दै गेम खेल्दै थियो । आइप्याडको उज्यालोमा मैले उसका डरलाग्दा आँखा देखेँ । ऊ गेममा पूरै डुबेको थियो । आमा छेउमा आइपुगेको पत्तो पनि उसले पाएन ।’
सुसानले जोनलाई बोलाइन् । जोनले सुनेन । जोनको एकाग्रता भंग गर्न उसलाई घच्घच्याउनैप¥यो । मध्यराततिर छोराको त्यस्तो अवस्था देखेर सुसान चिन्तित भइन् । कुनै बेला स्वस्थ रहेको छोरालाई डिजिटल गेमले अस्वस्थ बनाइदियो भन्नेमा निचोडमा उनी त्यतिबेला पुगिन् ।
०००
छोराछोरी प्रविधिको जालमा फस्लान् भन्नेमा सचेत हुने अभिभावकमध्ये अधिकांश प्राविधिक डिजाइनर र प्राविधिक इन्जिनियर छन् । र, यसो हुनुको बलियो कारण छ । एप्पलका संस्थापक स्टिभ जब्स प्रविधिबाट आफ्ना सन्तानलाई सकेसम्म टाढा राख्न चाहने अभिभावकमध्ये पर्छन् । अमेरिकास्थित सूचना प्रविधिको केन्द्र सिलिकन भ्यालीका कार्यकारी प्राविधिक र इन्जिनियरहरूले प्रविधिरहित स्कुलमा आफ्ना छोराछोरीलाई भर्ना गराएका छन् । गुगलका संस्थापक सेर्गी ब्रिन र ल्यारी पेजले आफ्ना सन्तानलाई प्रविधिरहित मन्टेसरी स्कुलमा भर्ना गराएका छन् । अनलाइन बजार अमेजन डटकमका निर्माता जेफ बेजोस र विकिपेडियाका संस्थापक जिमी वेल्सले पनि त्यसै गरेका छन् ।  
धेरै अभिभावकलाई आइप्याड अथवा स्मार्टफोनमा एकटक हेर्ने बानीले आफ्ना बच्चालाई नराम्रो असर गरिरहेको छ भन्ने बोध हुन्छ । जब हामी उनीहरूबाट स्मार्टफोन अथवा आइप्याड खोस्छौँ, उनीहरू झनक्क रिसाउँछन् । यसले उनीहरूलाई एकोहोरो बनाइरहेको हुन्छ । सबैभन्दा खराब कुरा के हो भने डिजिटल गेमको लतमा फसेका बालबालिका त्यस्तो खेलमा सरिक नभएको बेलामा एकदम अल्छी, उदास र बाँकी कुनै पनि कुरामा रुचि नदेखाउने खालका एकोहोरा हुन्छन् ।
तर, यसले हाम्रा केटाकेटीमा योभन्दा पनि खराब परिणाम निम्त्याउँछ भन्ने हामीमध्ये धेरैले कल्पना पनि गरेका हुँदैनौँ ।
आइप्याड, स्मार्टफोन र एक्सबक्सहरू डिजिटल लागुपदार्थ हुन् भन्ने अहिले आएर हामीले महसुस गरेका छौँ । यस्ता सामग्रीले केटाकटीको कलिलो दिमागको अगाडिपट्टिको भाग (फ्रन्टल कोर्टेक्स)मा नराम्रो असर पु¥याउँछ भन्ने तथ्य पछिल्लो अध्ययनबाट पत्ता लागेको छ । फ्रन्टल कोर्टेक्स दिमागको त्यो भाग हो, जसले शरीर सञ्चालनको मूल तŒवलाई नियन्त्रण गर्छ । आवेग नियन्त्रण (इम्पल्स कन्ट्रोल) पनि यसैअन्तर्गत पर्छ । लागुऔषध कोकिनले पनि मानिसको दिमागलाई डिजिटल गेमले जस्तै असर गर्छ । अर्थात्, कोकिनले पनि फ्रन्टल कोर्टेक्सलाई असर गर्छ । प्रविधिले शरीरभित्र संवेगको मात्रा ह्वात्तै बढाउँछ । प्रविधिमा लीन भएको बेला आनन्द तुल्याउने हार्मोन डोपामाइनको मात्रा शरीरमा ह्यात्तै बढ्छ, सेक्समा लीन हुँदाको बखतमा जस्तै ।
प्रविधिको यस्तो अम्मलजन्य प्रभावलाई ध्यानमा राखेर क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयअन्तर्गत न्युरोसाइन्स विभागका निर्देशक डा. पिटर ह्वाइब्रोले स्क्रिनलाई ‘इलेक्ट्रोनिक कोकिन’को संज्ञा दिएका छन् । चिनियाँ अनुसन्धानकर्ताले चाहिँ यसलाई ‘डिजिटल हेरोइन’ भनेका छन् । भिडियो गेमको लतसम्बन्धी अनुसन्धान गरिरहेका अमेरिकी प्रतिरक्षा विभाग अन्तर्गतको कुलत अनुसन्धान विभागका प्रमुख डा. एन्ड्रिउ डोनले चाहिँ भिडियो गेम र स्क्रिन प्रविधिलाई ‘डिजिटल फर्माकिया’ भनेका छन् । ग्रिक भाषामा फर्माकिया भन्नाले लागुऔषध बुझिन्छ ।
माइनक्य्राफ्ट खेल्दै गरेका बच्चाको दिमाग लागुऔषध सेवन गरेका व्यक्तिको जस्तै हुन्छ । त्यही भएर खेलिरहेको बेलामा आइप्याड अथवा स्र्माफोन खोस्यो भने उनीहरू त्यसैगरी रिसाउँछन्, जसरी लागुऔषधको अम्मली लागुपदार्थ खोसिँदा रिसाउँछ । यसबाहेक विभिन्न अध्ययनले प्रविधिका यस्ता अम्मलीमा डिप्रेसन र चिन्तासँगै आक्रामकता पनि बढी हुने देखाएको छ । भिडियो गेम भनेपछि हुरुक्क हुनेहरू जीवनका वास्तविकताबाट अलिक टाढै हुन्छन् ।
०००
विगत १५ वर्षयता म प्रविधिको अम्मलमा फसेका एक हजार किशोरकिशोरीको उपचारमा संलग्न भएको छु । प्रविधिको अम्मली किशोरकिशोरीको उपचारमा संलग्न हुँदा मलाई के महसुस भयो भने उपचारमा यतिका मेहनत गर्नुभन्दा समस्या उत्पन्न हुनुअगावै सामान्य ध्यान पु¥याउनु श्रेयस्कर हुन्छ । हाम्रा बच्चा प्रविधिको अम्मलमा फसिसकेपछि उनीहरूलाई यसको दलदलबाट झिक्न ज्यादै गाह्रो हुन्छ । भिडियो गेम अथवा सामाजिक सञ्जालका अम्मलीलाई भन्दा हेरोइन अथवा क्रिस्टल मिथजस्ता लागुपदार्थका अम्मलीलाई उपचार गर्न सजिलो हुन्छ भन्ने मेरो अनुभवसिद्ध बुझाइ छ ।
लागुऔषध, डिजिटल अथवा अन्य अम्मलमा मानिस डुबिसकेपछि उनीहरूमाथि गरिने थेरापीलाई प्रभावकारी बनाउन सर्वप्रथम उनीहरूलाई ‘डिटक्सिफाई’ गर्नुपर्ने हुन्छ । प्रविधिका अम्मलीलाई डिटक्सिफाई गर्न डिजिटल वस्तुदेखि एकदम भिन्न राख्नुपर्छ । कम्प्युटर, स्मार्टफोन, ट्याबलेटबाट पर त राख्नुपर्छ नै, अम्मल बढी नै कडा छ भने टेलिभिजनबाट पनि अलग राख्नुपर्छ । चारदेखि छ हप्तासम्म यसरी अम्मलीलाई डिटक्सिफाई गरियो भने उसको चरम रूपमा उद्वेलित स्नायु प्रणाली सामान्य अवस्थामा आउँछ । त्यसपछि गरिएको थेरापीले मात्र असर देखाउँछ । अहिलेको संसारमा स्क्रिनबाट हप्तौँसम्म टाढा रहनु त्यति व्यावहारिक र सम्भव नभएकाले डिजिटल अम्मलीहरूको उपचार बढी चुनौतीपूर्ण छ ।
त्यही भएर हाम्रा बालबच्चा प्रविधिको अम्मलमा नफसून् भन्नाका लागि बेलैमा सचेत हुनुपर्छ । चार, पाँच अथवा आठ वर्षका बालबालिकालाई स्क्रिनमा डुब्ने वातावरण सुरुमै सिर्जना गर्नु हुँदैन । यसका लागि माइनक्य्राफ्टजस्ता खेलको सट्टा प्लास्टिकका क्युब जोडेर विभिन्न आकृति निर्माण गर्ने खेल खेल्न बालबालिकालाई सिकाउनुपर्छ । आइप्याडमा पढ्न सिकाउनुको सट्टा किताब पढ्ने बानी बसाउनुपर्छ । समय काट्न टीभी हेर्न दिनुको सट्टा घुमाउने र खेल्न लैजाने गर्नुपर्छ । १० अथवा १२ वर्षको नभइन्जेलसम्म स्कुलमा पनि उनीहरूलाई स्क्रिनबाट सकेसम्म टाढा राख्न स्कुल प्रशासनलाई सजग गराउनुपर्छ । बालबालिकासँग खाना खान बस्दा छेउमा कुनै पनि डिजिटल वस्तु सकेसम्म राख्नु हुँदैन । स्टिभ जब्स पनि आफ्ना छोराछोरीसँग प्रविधिरहित वातावरणमा खाना खाने गर्थे । त्यस्तै आमाबाबुले पनि स्क्रिनमा घोत्लिने गर्नु हुँदैन । नत्र छोराछोरीले उनीहरूकै सिको गर्ने जोखिम रहन्छ । मैले पनि आफ्ना नौ वर्षीय जुम्ल्याहा छोरालाई ट्याबलेट चलाउन अथवा भिडियो गेम खेल्न दिएको छैन ।
मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार बालबालिकालाई स्वस्थ वातावरणमा हुर्काउनु छ भने उनीहरूलाई सामाजिक कार्यक्रममा सरिक गराउने, रचनात्मक र कल्पनाशील खालका खेल खेलाउने र वास्तविक तथा प्राकृतिक जगतसँग सकेसम्म निकट राख्ने गर्नुपर्छ । दुर्भाग्यवश अहिलेको डिजिटल संसारले बालबालिकाको यो खालको सामाजिकीकरणलाई अवरुद्धजस्तै गरिदिएको छ ।
अन्त्यमा सुसानले जोनलाई आइप्याडबाट अलग गरिन् । आइप्याडको अम्मलबाट जोनलाई निकाल्न निकै कठिन भयो । चार वर्षको प्रयासपछि अहिले जोनले निकै सहज महसुस गरेका छन् । मनासिब ढंगले डेस्कटपको प्रयोग गर्न उनले सिकेका छन् । बेसबल टिममा सरिक भएर उनले पुनः खेल्न थालेका छन्  । स्कुलमा उनले धेरैजना मिल्ने साथी बनाइसकेका छन् । तर, सुसान अहिले पनि छोरोप्रति चनाखो छिन् । छोरालाई डिजिटल वस्तु चलाउन दिने बेलामा उनी अहिले पनि सचेत हुने गर्छिन्, किनकि थोरै मात्र हेल्चेक्य्राइँ गरियो भने जोन पुनः डिजिटल अम्मली बन्न सक्छन् । अहिले जोनको सुत्ने कोठामा कम्प्युटर छैन । खाना खाने बेला डाइनिङ टेबललाई पूर्ण रूपमा प्रविधिरहित बनाइएको छ ।
(डा. कार्दारस मनोचिकित्सक हुन् । उनको ‘ग्लो किड्सः हाउ स्क्रिन एडिक्सन इज हाइज्याकिङ आवर किड्स’ शीर्षकको किताब प्रकाशित छ । ‘न्युयोर्क पोस्ट’ बाट साभार ।)