भारत, वनारसको ललिताघाटमा नेपालका राजा रणबहादुर शाहले पशुपतिको प्रतिकात्मक एक मन्दिर निर्माण गराएका थिए ‘साम्राज्येश्वर महादेव ।’ वनारसका स्थानीय यसलाई काठको मन्दिर भन्छन् । दुई तला र चार कोठा रहेको यो मन्दिर जीर्ण भयो । ढोकाहरू धमिराले खाएर मक्किए । पुरातात्विक महŒवको सो मन्दिर जीर्णोद्धारको जिम्मेवारी नेपालले लियो र पुरातŒव विभागले चयन ग¥यो सिकर्मी लक्ष्मीभक्त राजचललाई ।

जिम्मेवारीअनुसार उनी वनारस पुगेर मन्दिरलाई पुरानै स्वरुपमा चिटिक्क बनाएर फर्किए । उनै राजचल यतिखेर भूकम्पले ढलेको नेपालको महतवपूर्ण सम्पदा काष्ठमण्डपलाई पुरानै अवस्थामा फर्काउन कस्सिएका छन् सहयोगी समूह लिएर । 

उनी दिनरात काण्ठमण्डप क्षेत्रमै भेटिन्छन् । कहिले काठ नाप्छन्, कहिले पुराना काठ सुम्सुम्याउँछन् उनी । काठसँग अलग्गै लगाव छ उनमा । ७३ वर्षका भइसके उनी । उमेर त बुढ्यौली नै हो । तर जोस युवाको भन्दा कम छैन ।

लक्ष्मीभक्त पुरातात्विक महत्वका सम्पदा पुनर्निर्माण कार्यमा पोख्त कालिगढ हुन् । ७३ वर्षमा पनि लक्ष्मीभक्त जोस र जाँगरमा युवाहरु भन्दा कम छैनन् । बडो जोसका साथ काष्ठमण्डप पुनर्निर्माणमा खटिएका छन् उनी अहिले । पुरातत्व विभागले पनि उनैलाई विश्वास गरेको छ ढलेको काष्ठमण्डप उठाउन ।
९ वर्षको उमेरमा बुवासँग काम गर्दागर्दै काठको काम सिकेका थिए उनले । ९ वर्षको उमेरमा हातमा आइपुगेको ज्यावल उनले अझै छाडेका छैनन् । घर भक्तपुर भए पनि उनी २०२१ देखि निरन्तर काठमाडौंमै काम गरिरहेका छन् । 

काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण हेर्न पुग्दा उनी पुरानो काठको नापजाँच गर्नमा व्यस्त थिए । अर्कोतिर ताछेको नयाँ काठका चाङ थिए, उनी सहयोगीहरुलाई कुन काठ कसरी मिलाउने भन्ने सिकाइरहेका थिए ।
नयाँ घरका फर्निचर पनि बनाउँछन् उनी । तर उनको सीप पुरातात्विक सामग्रीमा राम्रो खारिएको छ । उनको सीपले संकटमा परेका धेरै पुरातात्विक सम्पदा पुनः ठडिएको छ । पनौती त्रीवेणी घाटमा रहेको सत्तल, पशुपतिको महतपूर्ण दक्षिणामूर्ति सत्तल, काठमाडौंको लाखे छें (लाखे घर), पचपन्न झ्याले दरबार उनकै सिपले पुरातात्विक शैलीमै ठडिएका छन् ।

‘गरेको काम सम्झेर साध्यै छैन,’ उनले शुक्रवारसँग भने ‘पुराना मठ, मन्दिर जीर्णोद्धार गर्दा ज्यादै ध्यान पुर्याउनु पर्छ । नत्र पछि ढल्किने, टेढो हुने सम्भावना हुन्छ ।’ 

उनको अनुभवमा अहिलेको पुस्तासँग नयाँ प्राविधिक ज्ञान प्रशस्त छ तर पुरानो प्रविधिको ज्ञान छैन । पुरातात्विक सम्पदा जीर्णोद्धार गर्न पुरानो प्रविधिको ज्ञान नभई हुन्न । यसका लागि अनुभव र ज्ञान दुवै चाहिन्छ, जुनबारे अहिलेका पुस्ता त्यत्ति जानकार छैनन् । 

पनौतीको त्रीवेणी घाटमा रहेको सत्तल पुनर्निर्माण गर्दाको अनुभव सम्झिए उनले ।

सत्तलको तल्लो तलाका थाम सबै मक्किएका थिए । माथिल्लो तलामा ऐतिहासिक भित्ते चित्रहरु थिए । थाम चलाए भित्ता चर्किन सक्थ्यो । ती केही नबिगारिकन बनाउनुपर्ने चुनौती थियो । अन्य थाम तलको ढुंगा निकालेर थाम फेर्ने पक्षमा थिए । तर उनलाई चित्त बुझेन । उनले पुरानो थाम निकाल्दा माथिल्लो तला हल्लनै दिएनन् । थाम पनि फेरियो, माथिल्लो तलाको भित्तामा रहेको पुरातात्विक चित्रकला पनि जोगियो । त्यो बेला उनको अनुभवले साथ दिएको थियो ।

‘इल्वँह (थाममुनि बस्ने ढुँगा) निकालेर थाम फेर्ने पक्षमा थिए वहाँहरु,’ उनले भने, ‘तर मैले सशक्त विरोध गरेँ । यदि इल्वँह निकालेको भए न पाटी सहि बन्थ्यो न माथ्लो तलाका ऐतिहासिक चित्रकला बच्थे ।’ 
उनले अनुभवको प्रयोग गर्दै थाममुनिको ढुंगा पूरा ननिकाली आधा काटेर निकाले । चारवटै थाममा उही विधि प्रयोग गरे अनि नयाँ थाम राखेपछि काटिएको ढुंगा जोडिदिए । ढुंगा जोड्न उनीसँग विशेष प्रकृतिको रसायन रहेछ जुन एक जर्मनले दिएका थिए । ‘यो रसायनले ढुंगा जोडेपछि पुरानै अवस्थामा फर्कने उनले बताए । 

काण्ठमण्डप ठडाउने चुनौती
भूकम्पले ध्वस्त बनाएको काष्ठमण्डप पुरानै अवस्थामा फर्काउने चुनौती छ । अहिले काष्ठमण्डपमको जगको काम भइरहेको छ । जगका लागि छुट्टै डकर्मीको टोलीले काम गरिरहेका छन् । जगको काम सकिएपछि उनको काम सुरु हुन्छ ।

काष्ठमण्डप पुरानै अवस्थामा ठडिन अन्य काठका भाग त छँदैछ, थाम मात्रै सयवटा चाहिन्छ, ४ मूल थाम, ९६ वटा सहयोगी थाम । यी सबै कामका लागि बर्दिबास, वीरगञ्ज, बाराबाट १२ हजार क्विुफिट काठ ल्याएको छ ।

काम सक्काउन २५ जना जति सिकर्मी चाहिन्छ रे । अहिले उनलाई भाइ कृष्णप्रसाद र छोरा लक्ष्मीप्रसादसँगै अन्य सिकर्मीले साथ दिइरहेका छन् उनलाई काष्ठमण्डप ठड्याउन । आवश्यकताअनुसार सिकर्मी थप्दै लैजाने उनको योजना छ ।

‘कुनै पनि काम एक्लैले गरेर सकिन्न तर मिलेर गरे असम्भव केही छैन,’ जोस देखाउँदै उनले भने ।
काष्ठमण्डपका लागि नयाँ मेथमा सिंह, शंखका बुट्टा जस्ताको तस्तै कुद्नु चुनौती हैन उनका लागि । यस्ता काम धेरै गरिसकेका छन् । काठै काठ मात्र प्रयोग गरेर पुरानो इन्जिनियरिङ अपनाउँदै काण्ठमण्डपलाई पुरानै शैलीमा ठड्याउनु नै मुख्य चुनौती हो उनको । यो सहज नभएको उनी स्विकार्छन् । उनको अनुमानमा थोरैमा पनि तीन वर्ष लाग्छ रे काष्ठमण्डप ठडिन । 
किन ?
‘यो हतारमा गरिने काम होइन । सानो गल्ती भयो भने पनि काण्ठमण्डप पुरानो अवस्थामा उठाउन सकिन्न ।’